می‌دانست نفهمیده‌اند، اما چه باک! همین‌قدر که چیزی از تمثیل در ذهنشان می‌ماند کافی ‏بود، مثل همان دانـ?‏ تمثیل مسیح.

و دیگر فقط همان‌قدر وقت می‌ماند که برخیزد، تخته را از ‏آیت پاک کند، و بعد توی جیبش دنبال سیگار بگردد، و چون صدای زنگ بلند شد به راهرو که ‏رسید سیگارش را روشن کند. هوا چندان سرد نبود، اما انگار از جایی سوزی می‌آمد. تا دفتر ‏گامهایش را شمرد. همیشه برای انصراف خاطر هم شده می‌شمرد. چاره‌ای نیست. ‏

توی دفتر یکی دو نفر زودتر رسیده بودند. آقای صلاحی دیرتر از همه آمد. داشت با دستمالی ‏انگشت‌های رنگی دستش را پاک می‌کرد. وقتی نشست، کنار راعی، قاب سیگارش را ‏در‌آورد، باز کرد. برید‏?‏ سیگاری را از میان دو صف بریده‌های دیگر جدا کرد و‏‎ ‎سر چوب سیگارش ‏زد. راعی کبریت کشید. صلاحی گفت: «متشکرم.»‏

آقای عین‌الدین گفت: «تسلیت عرض می‌کنم، جناب آقای صلاحی.»‏

راعی نگاهی کرد.دست‌های صلاحی نمی‌لرزید. کف دست چپ را روی زانو گذاشته بود. چند ‏تار موی پشت گوشش سفید شده بود. گفت: «متشکرم.»‏

و باز به چوب سیگارش پک زد. کسی، مدیر انگار، گفت: «خانم والده که نبودند؟»‏

‏«نه.»‏

و قبل از اینکه دوباره پک بزند، گفت: «دیروز عصر تمام کرد.»‏

راعی استکان چایش‌را برداشت. داغ بود و خوش‎‌‎رنگ. پس چه نسبتی با صلاحی داشته؟ ‏نمی‌دانست. پنج‌ضلعی نامنظم توی جیبش بود، جیب چپ. تا مطمئن شود، دست توی ‏جیبش کرد. هنوز بود، با نقش لب حتماً و همان خطوط سفید و ظریف که سرخی یکدست را ‏هاشور می‌زد. شاید زنی وقتی داشته با عجله از جلو سردر ساختمان می‌گذشته کیفش را ‏باز کرده، در آینـ?‏ دستیش نگاهی کرده: «می‌دانستم. از بس عجله می‌کنم، زیادی سرخ ‏می‌زند، با این رنگ گونه‌ها و سایـ?‏ چشمم هیچ تناسبی ندارد.»‏

نه، زنها هیچ‌وقت توی کیفشان برید‏?‏ روزنامه نگه نمی‌دارند. این کار را با دستمال کاغذی هم ‏می‌شود کرد. کافی است یکی دو بار آن را به لب بگیرند تا رنگ لب‌ها طبیعی بزند، متناسب با ‏رنگ گونه‌ها. فاحشه‌ها هم همین‌طورها عمل می‌کنند. سوار ماشین که شدند اول به صرافت ‏بزکشان می‌افتند، انگار بخواهند خودشان را به رخ آدم بکشند، و بعد برای اینکه مطمئن ‏بشوند و آدم را هم مطمئن کنند در آینـ?‏ بالای سر راننده نگاهی می‌کنند، یا در آینـ?‏ کیفشان. ‏

‏«گونه‌هام را که کمی پودر بزنم دیگر هیچ نقصی ندارم، خواهی دید.»‏

همین وقت‌هاست که آدم نگاهشان می‌کند، سبک و سنگینشان می‌کند:‏

‏«بدک نیست، فقط کمی ... بله، لب‌هاش زیادی توی ذوق می‌زند.»‏

چای آقای صلاحی جلوش مانده بود. دیگر بخار نمی‌کرد. راعی گفت: «چایتان دارد سرد ‏می‌شود.»‏

‏«بله، متشکرم. یادم رفت. فکر و خیال که نمی‌گذارد.»‏

چایش را سر کشید. تلخ خورد. دو حبه قند هنوز تو نعلبکیش بود. عین‌الدین گفت: «سومش را ‏کجا برگذار می‌کنید تا خدمت برسیم؟»‏

ته استکان را درست روی دایر‏?‏ وسط نعلبکی نگه داشته بود، دستش نمی‌لرزید: «سوم، ‏خوب، گمانم فردا باشد، بله فرداست. اما دست تنها که نمی‌شود، البته تلفن کرده‌ام، به یکی ‏دو تا از خویشاوندان خبر داده‌ام، آنها این رسم و رسوم را بهتر از من بلدند، خودشان، اگر ‏برسند، ترتیبش را می‌دهند.»‏

بالاخره استکان را میان دایره گذاشت و چوب سیگارش را از لبـ?‏ زیر سیگاری برداشت. هنوز ‏چیزی از سیگار مانده بود. دود می‌کرد. گفت: «من گله‌ای ندارم، یک سال بود که می‌دانستم ‏پیش می‌آید. هیچ گله‌ای ندارم.»‏

مدیر گفت: «باور بفرمایید من و آقایان همکاران، هیچ‌کدام، اطلاعی نداشتیم و گر نه خدمت ‏می‌رسیدیم. حالا هم دیر نشده، برای سومش، اگر اجازه بفرمایید توی همین مسجد سر ‏خیابان ترتیبش را می‌دهیم.»‏

صلاحی گفت: «من که عرض کردم، دیروز خاکش کردم، می‌دانید، همـ?‏ کارها را خودشان ‏کردند، من فقط تلفن کردم، ماشین آمد در خانه، همسایه‌ها هم کمک کردند. اما در مورد ‏سوم، من که راضی به زحمت شماها نیستم. والد‏?‏ خانم که رسید خودش ترتیبش را ‏می‌دهد. تلگراف کردم، می‌رسند. چند تا از خویشاوندان خودم را هم خبر کرده‌ام.»‏

صدایش نمی‌لرزید. راعی دیگر گوش نمی‌داد. فقط نگران سوختن چوب سیگار بود. سیگار به ‏انتها رسیده بود. هنوز دود می‌کرد. مدیر گفت: «میل میل مبارک است، به ‌هر صورت ما در ‏خدمت حاضریم.»‏

صلاحی گفت: «متشکرم، جداً متشکرم.»‏

دیروز خاکش کرده است، شاید دیروز عصر، و حالا باز آمده است تا روی تختـ?‏ سیاه پرنده‌ای، ‏آب‌پاشی، یا گلدانی بکشد و بچه‌ها که سر و صدا کردند بگوید: «هیس!»‏

نوک انگشت شهادتش را بر دهانـ?‏ چوب سیگار گذاشت و بعد چوب سیگار را توی زیر ‏سیگاری تکاند، و باز قاب سیگارش را باز کرد. صدای زنگ که بلند شد، راعی بلند شد. تا به ‏دبیرستان دخترانـ?‏ سعدی برسد نیم‌ساعتی وقت داشت، آنجا فقط قرائت فارسی درس ‏می‌دهد، دو ساعت هم انشاء. به ایوان که رسید برگشت و به دفتر نگاهی کرد. صلاحی هم ‏برخاسته بود، و حالا میان راهرو ایستاده بود و به ته راهرو نگاه می‌کرد، به بچه‌ها که چند تا ‏چند تا به کلاس می‌رفتند. ‏

دو سال بود که همکار بودند، اما هنوز از صلاحی هیچ نمی‌دانست. آدم منظمی بود. پنجاه ‏سالی داشت، موهای شقیقه‌اش خاکستری شده بود. سبیل داشت، سیاه می‌زد. رنگ به ‏کار می‌برد، حتماً. دم به ساعت گره کراواتش را درست می‌کرد. همین چیزها را می‌دانست. ‏میرزا حسین صلاحی، دبیر، متأهل. راعی سعی خودش را کرده بود، حتی یکی دو بار بعد از ‏زنگ با او همپا شده بود، طوری که انگار به تصادف راهشان یکی است. اما صلاحی عجله ‏داشت، همیشه. از دم در دبیرستان تا سر خیابان راهی نبود، اما می‌شد، اگر صلاحی تن در ‏می‌داد، حرفی زد، حال و احوالی پرسید، و بعد روزهای دیگر ادامه داد. اما صلاحی حرفی ‏نمی‌زد، یا فقط می‌گفت: «ای، خوبم. قربان شما. شما چطورید؟»‏

راعی می‌گفت: «به مرحمت شما.»‏

می‌پرسید: «مادر بچه‌ها چطور، حالشان که الحمدالله خوب است؟»‏



راعی می‌گفت: «من که عرض کردم خدمتتان، هنوز تأهل اختیار نکرده‌ام، یعنی پیش نیامده ‏است.»‏

‏«بله، بله، فرمودید. اما راستی چطور؟ حالا، یعنی غروب که شد، چکار می‌کنید؟ باز هم درس ‏می‌دهید، شبانه؟ شاید هم می‌روید به یک دبیرستان ملی، که درس خصوصی می‌دهید. بد ‏نیست. سر آدم گرم می‌شود.»‏

راعی می‌گفت: «نه، می‌روم خانه. عصرها پیاده می‌روم، گاهی هم ...»‏

‏«سخت است، بله. گرفتارش بوده‌ام. نمی‌شود. خدا خودش رحم کند.»‏

دست می‌داد و راه می‌افتاد، عرض خیابان را طی می‌کرد و آن‌طرف چهار راه منتظر تاکسی ‏می‌ایستاد، ظهر یا عصر درست همان‌جا می‌ایستاد. همیشه هم همین حرف‌ها بود و قبل از ‏اینکه حرفشان کرک بیندازد دستی می‌داد و می‌رفت. یک بار هم که میان دو زنگ راعی ‏سیگار تعارفش کرد، گفت: «می‌بینید که من اشنو می‌کشم. خانم خودش با تیغ همه را نصف ‏می‌کند. به اصطلاح جیره می‌گیرم، خدا عمرش بدهد.»‏

با سر انگشت اشاره که بر گیر‏?‏ قاب سیگار فشار می‌داد، درش باز می‌شد. اشنوهای نصف ‏شده زیر دو کش زرد رنگ و در دو صف کنار هم چیده شده بود. فقط یک جای خالی بود، همان ‏میانه، انگار که یک دندان پیشین کسی افتاده باشد. راعی برنداشت، بیشتر برای آنکه جای ‏خالیش می‌ماند. ‏

راعی مطمئن بود که بالاخره خواهد آمد. کلاس نداشت. می‌دانست. صلاحی تا وسط راهرو ‏که آمد باز ایستاد. این بار به راهروی این‌طرف نگاه می‌کرد. راعی گفت: «منتظر کسی ‏هستید، جناب صلاحی؟»‏

صلاحی سر گرداند، با خستگی، مثل کسی که از خواب صبح بیدارش کرده باشند. گفت: ‏‏«نه، منتظر کسی نبودم، همین طوری ایستاده بودم، نگاهشان می‌کردم.»‏

تا به راعی برسد قاب سیگارش را در آورده بود. راعی کراوات مشکی‌اش را دید. صریح که ‏نمی‌شود پرسید. گفت: «اجازه می‌فرمایید تا سر خیابان در خدمتتان باشم، مزاحم که ‏نیستم؟ اگر هم موافقت بفرمایید می‌توانیم برویم یک جایی. من یک‌ جا می‌شناسم، توی ‏خیابان نادری است، دنج است، بخصوص پیش از ظهرها. بعد هم همان طرف‌ها یک چیزی ‏می‌خوریم، می‌شود هم لبی تر کرد.»‏

زیادی حرف زده بود، آن هم این‌قدر طولانی با این‌همه حشو. خودش اگر می‌خواست همین‌ها ‏را تصحیح کند حتماً دور ده بیست کلمه را خط سرخ می‌کشید. صلاحی ایستاد. داشت ‏سیگارش را که بالاخره سر چوب سیگارش زده بود روشن می‌کرد. انگار اول از پشت ‏شیشه‌های عینک نگاهش کرده بود، نیم‌نگاهی، و حالا فقط به شعلـ?‏ کبریت نگاه می‌کرد. ‏راعی هم ایستاد. می‌دانست که بالاخره به حرف خواهد افتاد. گور پدر آن پنج‌ضلعی نامنظم و ‏آن دست، طرح دستی که به سایه‌ای می‌مانست. سه شب تمام به همین امید به خانه رفته ‏بود، در ایوان نشسته بود تا مگر همان دست را ببیند. صلاحی نگاهش می‌کرد، گفت: «فکر ‏می‌کنید فایده‌ای هم داشته باشد؟»‏

نه، گریه نمی‌کرد. خیره نگاهش می‌کرد، حتی پلک نمی‌زد. بادی داشت با موهای صاف و ‏خاکستری شقیقه‌هاش بازی می‌کرد.‏

‏«چی؟»‏

راه افتاد: «نمی‌دانم، همین کارها، همین که برویم یک جایی یکی یک چای لیمو بخوریم، یا ‏قهو‏?‏ ترک و بعد هم ظهر لبی تر کنیم. ببینید من هم مجرد بودم، عصر که می‌شد، بخصوص ‏اگر یک‌دفعه می‌دیدم دارد غروب می‌شود، فکر می‌کردم تا شب، تا نصف شب چه کار کنم. ‏خوب، گاهی آدم می‌خواند، رمانی نیمه‌تمام دارد، می‌رود خانه چای دم می‌کند، سیگاری زیر ‏لب می‌گذارد، تکیه به بالشی می‌دهد و نرم نرم می‌خواند. خوب، بدک نیست. برای خودش ‏عالمی دارد. اما بدبختی این است که هر شب نمی‌شود این کار را کرد. آدم گاهی دلش ‏می‌خواهد بنشیند و با یکی در مورد کتابی که خوانده است حرف بزند، درست انگار دارد ‏دوره‌اش می‌کند. اما کو تا یکی این‌طور و آن‌همه اخت پیدا بشود؟ خواهید گفت، پیدا ‏می‌شوند. بله، می‌دانم. من هم داشتم، یکی دو تا. آن‌قدر با هم اخت بودیم که اگر یکی ‏نمی‌آمد، سر وقت به پاتوقمان نمی‌رسید،دلشوره می‌گرفتیم. بعدش، خوب، معلوم است، ‏یکی زن می‌گیرد، یکی سفر می‌رود، یکی می‌رود مذهبی می‌شود، یکی هم غیبش می‌زند، ‏خودکشی می‌کند، دست آخر وقتی خوب زیر و بالای کار را ببینی، متوجه می‌شوی که آدم‌ها، ‏بیشترشان، نمی‌توانند تا آخر خط تاب بیاورند.»‏

راعی گفت: «چی را تاب بیاورند؟»‏

باز ایستاد و نگاهی کرد، این بار با چینی میان دو ابرو: «که مثل شما باشند، نه، شما که نه، ‏درست همان باشند که شما حرفش را می‌زنید.»‏

راعی گفت: «عذر می‌خواهم، چرا به کنایه حرف می‌زنید؟ از شما دیگر انتظار نداشتم.»‏

صلاحی دستی تکان داد، انگار که مگسی گرد صورتش در پرواز باشد. شانه به شانه ‏می‌رفتند. هم‌قد بودند. راعی می‌فهمید به چه دارد اشاره می‌کند. توی دفتر بخصوص پارسال ‏یکی دو بار همکارها، مذهبی‌هاشان، به کنایه چیزهایی گفته بودند. راعی به روی خودش ‏نیاورده بود. اما از صلاحی انتظار نداشت، بخصوص وقتی شنیده بود از راعی دفاع کرده است. ‏

صلاحی گفت: «خوب، بد طوری مطرح کردم، می‌دانم. عذر می‌خواهم. کمی عصبی هستم، ‏اما باور کنید تا صبح همه‌اش به فکر حرف‌های شما بودم. فکر می‌کردم اگر شما جای من ‏بودید، چه کار می‌کردید. می‌دانید، من خوب می‌فهمم، در موقعیت شما چند سالی سر ‏کرده‌ام، بعد دیدم نمی‌شود، حریف نیستم، نه که فکر کنید حالا اعتقاد دارم، نه، اما سعی ‏خودم را کرده‌ام. خیلی هم سعی کردم تا همان‌طور زندگی کنم که دیگران با همان آدابشان، ‏تمام اصول و فروعشان، اما در عین حال می‌دانستم که همـ?‏ آنها یک پشیز هم نمی‌ارزند، ‏برای اینکه کافی است از این بنای عظیم که قرنهاست هزاران‌ هزار آدم‌های متفکر خشت ‏خشتش را گذاشته‌اند فقط یکی دو آجر بیرون بکشیم تا همه‌اش بریزد، اما من یکی دیدم ‏نمی‌توانم، مردش نیستم و در تمام این سالها، از وقتی ازدواج کردم، بیشتر هم به ترغیب ‏زنم، سعی کردم قبول کنم. اول نماز خواندم، وضو را به‌قاعده گرفتم، اعمال شب‌های ماه ‏رمضان را همان‌طور که در زادالمعاد یا مفاتیح آمده است انجام دادم، هر وقت هم شک کردم ‏به زنم نگاه کردم، همان که می‌دیدم او ایمان دارد برایم کافی بود، بعد کم‌کم، البته گاهی ‏حالت وجدی هم به‌سراغم می‌آمد، همان صفای ضمیری را پیدا می‌کردم که زنم ازش ‏می‌گفت، آن‌وقت افتادم به مطالعه، هر چه کتاب مذهبی به دستم رسید خواندم، بخصوص ‏قبل از اینکه خانم مریض بشود، برای او می‌خواندم. کنار هم می‌نشستیم و من می‌خواندم. ‏خوابش که می‌برد خودم ادامه می‌دادم. آخر کار یعنی درست یک سال پیش دیدم نه، ‏نمی‌توانم، دارم خودم را گول می‌زنم. کاش نخوانده بودم. بعد هم همین دیشب یاد شما ‏افتادم، همان تمثیلی که سر کلاستان طرداً للباب می‌گویید. من که همه‌اش را نشنیده‌ام، ‏بعضی از آقایان همکارها تعریف کرده بودند، پارسال. آنها هم شنیده بودند از بچه‌ها. انگار از ‏خودشان هم چیزهایی به آن اضافه کرده بودند. من که گفتم: "گمان نکنم فلانی صوفی باشد ‏یا ملامتی. شاید بچه‌ها نفهمیده‌اند." حالا هم فکر می‌کنم مقصود شما فقط ظاهر عبارات ‏نبوده، بخصوص وقتی گفته‌اید، اواسط سال تحصیلی گذشته: "حالا دیگر ماییم، درست ‏همان‌طور که در قصـ?‏ هبوط آدم آمده است بر این خاک، اینجا. فقط تا همین جای قصه‌شان را ‏می‌شود باور کرد. می‌ماند بقیه، آن آداب و آن ساختمان اعتقادیشان، آسمان هفت ‏طبقه‌شان، و اینکه برتر از ملک قهر کون و فسادی نیست، خوب، همه چیزش به هم ریخته ‏است، نه طاقی برایش مانده نه ایوانی، یا اگر خیلی عزیزش بداریم یک ساختمان قدیمی ‏است، در خور موزه‌ها. هیچ‌کس، امروز دیگر، توی یک اثر باستانی زندگی نمی‌کند." خوب، ‏همین‌ها را گفته‌اید. درست عرض نمی‌کنم؟»‏

راعی گفت: «حدوداً.»‏

صلاحی گفت: «اما حالا به من یکی بفرمایید جای آن آداب، مثلاً آداب تخلیه چی می‌گذارید؟ ‏می‌دانید، وقتی یکی صبح سحر از خواب بلند می‌شود و با آداب تمام، و به ترتیبی که در ‏توضیح‌المسائل‌ها آمده است وضو می‌گیرد، دیگر یکی نیست، اگر بخواهد به تنهایی همـ?‏ ‏مسلمانان است که هر روز صبح از خواب برمی‌خیزند تا پیش از طلوع فجر دو گانه‌ای بگزارند و ‏اگر بدین حد سر فرود نیاورد همـ?‏ هستی است، حتی همان خروس سپیدی که در عرش ‏خداوندی تسبیح او می‌گوید و همـ?‏ خروسان زمینی که به تبعیت او بانگ نماز برمی‌دارند انگار ‏او را، تنها او را صدا می‌زنند.»‏

راعی گفت: «تقصیر من یکی نیست، باور کنید. اگر می‌شد زمین دوباره مسطح بشود تا ‏خورشید برای همـ?‏ اهالی هفت جزیره یک بار فقط طلوع کند، خوب، من هم مثل همه صبح ‏سحر بلند می‌شدم تا همه باشم یا با همه. ببینید، اول جوانی در دهی معلم بودم، وسط ‏کوه‌ها. ده درست انگار ته یک قیف بود، طلوع و غروب خورشیدش یکی دو ساعت با همـ?‏ ‏جاهایی که در همان طول جغرافیایی واقع شده بودند فرق داشت. یک روز که داشتم مطابق ‏ساعتم نماز عصر را می‌خواندم، یکی از اهالی گفت: "چی، حالا، آقای مدیر؟ یک ساعت ‏است که آفتاب غروب کرده." همان وقت فهمیدم دیگر نمی‌شود. چه بخواهم چه نخواهم تنها ‏شده‌ام، بعد دیدم من تمام این بیست و چند سال نه رو به کعبه که رو به آسمان، رو به افق ‏نماز خوانده‌ام، یعنی اگر مقصود بعد مسافت نباشد در عین حال می‌توانسته‌ام پشت به کعبه ‏نماز بخوانم. برای اینکه از این طرف هم می‌شود به آن رسید. خوب همان وقت بود که رفتم به ‏کوه، درست به سر قله که رسیدم نشستم و به سیری دل گریه کردم. وقتی خواستم برگردم ‏چند تا سنگ روی هم چیدم، درست همان جایی که فهمیده بودم که گله برای همیشه در ‏بیابانی بی‌انتها پراکنده شده است.»‏

صلاحی گفت: «نه، روی سخن من با شما نیست، مقصودم بچه‌هاست، می‌خواهم بگویم اگر ‏کاریشان نداشته باشیم، در همین ادب و آداب بزرگ می‌شوند، یا به همان سیاقی که همه ‏هستند، استثناها به‌ کنار، اما اگر بخواهیم همه را از این مجموعه جدا کنیم، می‌دانید چه ‏می‌شود؟ وقتی به سن و سال من و شما رسیدند می‌بینند باخته‌اند، می‌بینند نمی‌توانند. ‏بعد هم یا می‌روند و برای خودشان دستاویزهایی می‌تراشند، نمی‌دانم الکلی می‌شوند، به ‏قمار پناه می‌برند، یا دنبال مال و منال می‌افتند طوری که دیگر شمر هم جلودارشان ‏نمی‌شود. خوب، خواهید گفت، همین است که هست. اما من از این که آدم‌ها را تا نیمـ?‏ راه ‏ببریم و رهایشان کنیم می‌ترسم. شما دارید همین کار را می‌کنید، برای اینکه خودتان هم ‏نمی‌دانید، مثلاً آمده‌اید از چای خوردنتان آن‌هم رأس ساعت چهار یا پنج عصر در فلان کافه و ‏نمی‌دانم هزار‌ هزار عادات جزئی توضیح‌المسائلی ساخته‌اید، شما هم هفت آسمان خودتان ‏را دارید، نمازی خاص خودتان، و حتی آدابی برای تخلیه. مسأله اصلاً این نیست که کدام یکی ‏بهتر است، بلکه حرف من این است: از کجا مطمئنید که بهشت و دوزخ شما واقعی‌تر از مال ‏اینها، مثلاً بهشت خانم بنده است؟»‏

روبه‌رویش ایستاده بود، و انگشت اشاره‌اش را به نشان خشم یا محکوم کردن او تکان تکان ‏می‌داد. راعی نمی‌فهمید، گیج شده بود. گفت: «جناب آقای صلاحی، باور کنید ...» ‏

‏«نه، نمی‌خواهد دفاع کنید. می‌دانم، همـ?‏ جواب‌هاتان را از حفظم. دیشب تا صبح چند بار ‏همه را از سر تا ته دوره کردم، یک سال است گرفتارشان هستم.»‏

و راه افتاد. داشت می‌رفت تا باز از عرض خیابان بگذرد و بعد آن‌ طرف چهارراه منتظر تاکسی ‏بایستد. ناگهان برگشت، گفت: «پس چرا تشریف نمی‌آورید؟»‏

‏«کجا؟»‏

‏«نمی‌دانم. اما انگار خودتان پیشنهاد کردید، گفتید برویم چای بخوریم و بعد هم لبی تر کنیم؟ ‏خوب من امروز حداقل در اختیارتان هستم.»‏

راعی که رسید، پرسید: «راستی درس نداشته باشید، تا ظهر؟ یا مثلاً عصر؟»‏

راعی گفت: «عصر چرا، اما مهم نیست.»‏

ساعت ده و نیم هم داشت، اما نمی‌رفت هم نرفته بود. هنوز کلاس‌ها منظم نشده بود. ‏صلاحی گفت: «کاش من داشتم. سر آدم را گرم می‌کند.»‏

وقتی شانه به شانه از عرض خیابان گذشتند، صلاحی گفت: «خیلی پر حرفی کردم، شاید از ‏موقعیتم سوء استفاده کردم. کسی چه می‌داند. روح آدمی هزار لایه دارد. اما راستش، از ‏خودم می‌ترسم، بیشتر البته از اینکه تنها باشم، آن‌هم توی خانه. با این حالت آشنا هستم، ‏یا آدم سعی می‌کند گناه را به گردن این و آن بیندازد و بالاخره از دیگران متنفر بشود تا بتواند ‏زیر این لایـ?‏ تنفر از غیر خودش را بپوشاند. و یا که می‌پیچد به پر و پای خودش تا جایی که ‏دیگر هیچ گریزگاهی برای خودش نماند. آن‌وقت دیگر خدا می‌داند. می‌دانید یک بار وقتی تازه ‏با خانم آشنا شده بودم حرفمان که شد رفتم خانه، در را روی خودم بستم، درست مثل ‏کژدمی که به خودش نیش می‌زند شروع کردم به یک به دو کردن با خودم، بعد هم نمی‌دانم ‏چطور شد که یک‌دفعه دیدم کاردی دستم است و می‌خواهم پوست صورتم را بکنم. چرا؟ یادم ‏نیست. یک‌دفعه دیدم روبه‌روی آینه نشسته‌ام و کارد دستم است، و درست انگار کس دیگری ‏باشم با دست چپ کارد را از دست راستم گرفتم. همان وقت فهمیدم که واقعاً دوستش دارم. ‏آمدم بیرون یک دسته گل گرفتم و گمانم یک گل سفید و پای پیاده تا خانه‌شان رفتم. اول ‏چنین خیالی نداشتم، فقط به‌واسطـ?‏ ترس از خودم بود که زدم بیرون، آدم نمی‌داند که چه ‏کارها که از دست او ساخته نیست. حالا البته وضعم این طورها نیست، اما برای پیشگیری ‏هم شده تلفن کردم به والد‏?‏ خانم، به خویشاوندان دور و نزدیک هم خبر داده‌اند، امروز و فردا ‏می‌رسند.»‏

راعی گفت: «اگر می‌خواستید برویم نادری، بهتر بود همان‌جا سوار می‌شدیم.»‏

صلاحی گفت: «نه، می‌رویم خانـ?‏ من، کسی نیست. دنج است. یک چیزی پیدا می‌شود با ‏هم می‌خوریم. عرق هم خواستید همان سر خیابان پیدا می‌شود.»‏

سوار تاکسی که شدند، گفت: «پنهان از خانم گاهی لبی تر می‌کردم، فکر هم می‌کردم ‏نمی‌فهمد. اما حالا می‌دانم، مطمئنم که به روی خودش نمی‌آورده است.»‏

راعی گفت: «مسافرت که تشریف ندارند؟»‏

‏«من که عرض کردم دیروز خاکش کردم.»‏

یکه نخورد. حدس زده بود اما نمی‌خواست، گفت: «عذر می‌خواهم، نمی‌دانستم.»‏

‏«آنها هم نمی‌دانستند. دیدید که؟ تازه به کسی چه؟ این یک امر خصوصی است، شخصی. ‏مگر شده که آدم برود و جریان شب زفافش را برای کسی تعریف کند؟ شاید هم بکنند، ‏این‌روزها. اما برای بعضی‌ها، بعضی چیزها تنها مربوط به خودشان است، برای همین گفتم ‏مشکل است، نمی‌شود تاب آورد، بخصوص برای امثال شما که باید با همه چیز به تنهایی، ‏آن‌هم بی‌هیچ ادب و آداب قبلی روبه‌رو بشوید. مشکل است. من که نتوانستم.»‏

دیگر حرفی نزدند، گر چه راعی نمی‌خواست به همین جا خاتمه پیدا کند، اما نمی‌دانست ‏صلاحی از او چه چیزهایی می‌داند، یا قبلاً بخصوص دیشب چه فکرهایی کرده. تازه مشکل ‏اصلی این بود که صلاحی فقط میرزا حسین صلاحی بود که مصیبت‌دیده بود و نه عرف و ‏عادات یا ادب و آدابی که در سنت آمده بود، و اینکه شکل رابطـ?‏ اکنون و اینجاشان ایجاب ‏می‌کرد که راعی کوتاه بیاید. حتی توی کوچه هم حرفی نزد. دست چپ را توی جیبش کرد. ‏بایست می‌انداختش. پایان را، اگر همین باشد، که بود، چه سود؟ نه. و تا برسند تمام راه با ‏سرانگشتان اضلاع مضرس پنج‌ضلعی را لمس می‌کرد.‏

در قدیمی بود، چوبی با گل‌میخ و دو کوبـ?‏ سنگین قرینـ?‏ هم بر دو لتـ?‏ در. آقای صلاحی کوبه ‏را زد، دوبار. پا به پا می‌مالید. بعد برگشت راعی را نگاه کرد، با تعجب. آن‌وقت با عجله دست ‏توی جیب کرد، کلید بزرگی درآورد و کلون را به کنار زد. حیاط کوچک بود. سایـ?‏ آلاچیق‌ مو در ‏آب حوض می‌لرزید. روبه‌رو، چسبیده به اتاق آن طرف ایوان، پشت پرده‌ای سیمی، کبوتری ‏سفید از کاسه‌ای لعابی آب می‌خورد. کاسه لب‌شکسته بود و کاشی. کبوتری سیاه و سفید ‏داشت از بشقابی مسی دانه می‌چید. صلاحی گفت: «بفرمایید تو. عرض کردم کسی ‏نیست.»‏

روی ایوان ایستاده بود و تو جیبش دنبال چیزی می‌گشت. قفلی در ریز‏?‏ در بود. راعی گفت: ‏‏«پس اقلاً اجازه بفرمایید من بروم یک چیزی بگیرم.»‏

‏«شما چرا؟ خواهش می‌کنم بفرمایید.»‏

در را باز کرد. دور تا دور اتاق چند صندلی راحتی و دسته‌دار بود. روی همه‌شان پارچه انداخته ‏شده بود، سفید، گوشه‌هاشان گل‌دوزی شده بود. یک عسلی وسط اتاق بود و یک وردستی. ‏صلاحی روکش دو صندلی را برداشت، اشاره کرد: «شما بفرمایید. من همین حالا خدمت ‏می‌رسم. از سر کوچه چیزی می‌گیرم، با هم می‌خوریم. توی یخچال هم چیزهایی هست، ‏ماست و خیاری فکر می‌کنم. مال دیشب است.» ‏

آقای راعی نشست، پشت به در. دست چپ هنوز توی جیبش بود. صلاحی گفت: «روی ‏طاقچه چند تا آلبوم هست، خانوادگی است اما اشکالی ندارد، می‌توانید ببینید. تا برگردم ‏سرگرمتان می‌کند.»‏

روی طاقچه دو چراغ آویزی هم بود و در وسط یک گلدان بلورتراش سفید با نقشی از مجلس ‏شکار. ساعت طرف راست طاقچه بود. آلبوم‌ها به دیوار بالای بخاری تکیه داده شده بود. یکی ‏کوچک بود و به قطع رقعی با طرح مینیاتوری زنی قرابه بر دوش، گیسوان افشان و یکی دو ‏طره و مرغوله بر پیشانی و گونه‌ها، دامن بلند و چرخان بود. جلیقه‌اش کوچک بود و جلو ‏سینه‌اش دکمه می‌خورد. چند عکس از آلبوم به زمین ریخت. آقای صلاحی نبود، رفته بود. ‏راعی عکس‌ها را جمع کرد، دسته کرد. بچه‌ای عروسک به دست روی یک صندلی نشسته ‏بود. دستی شانـ?‏ راست بچه را گرفته بود. پستانکی به پیشبند سنجاق شده بود، ‏می‌خندید. حاشیـ?‏ عکس چند جا شکستگی داشت، و اینجا و آنجا لکه‌هایی بود. گوشـ?‏ ‏عکس نوشته شده بود 1312. عکس بعد یک عکس خانوادگی بود، در دو صف، زنها جلو و ‏مردها در صف عقب. گردن‌هاشان را راست گرفته بودند. دو پسر بچه جلو همه ایستاده بودند، ‏دو طرف زنی. دامنش را گرفته بودند. دختر بچه‌ای در آغوش یکی از مردها بود، طرف راست ‏عکس. موهاش بافته بود. بقی? عکس‌ها چیزی نبود. گاهی دختری بود با یک گلدان یا با ‏عروسکی، همقد عروسک؛ و یا نشسته در دامن زنی لچک به سر. زن قلیان می‌کشید.‏

آقای راعی آلبوم را باز کرد، ورق زد، تند و سر به‌هوا. دختر کیف به دست سرش را به راست، ‏نه، به چپ خم کرده بود. با یک بافـ?‏ مویش بازی می‌کرد. روی یک صفحـ?‏ آلبوم، وسط آن، ‏فقط یک عکس بود، سه در چهار، لچک به سر. عکس همان دختر بود. کنار عکس مهر خورده ‏بود. فقط «دبستان ملی»اش خوانا بود. زن با پیراهن تور سفید، نیم‌تاجی بر سر، دسته گل به ‏دست کنار مردی جوان با سبیل پرپشت ... آقای صلاحی بود، حتماً. عینک نداشت. لبخند به ‏لب ایستاده بود. دستش را بر شانـ?‏ زن گذاشته بود. باز هم صلاحی بود. عینک داشت. چادر ‏نماز زن به تنش چسبیده بود. پتـ?‏ چادر را به دندان گرفته بود. تا زانو توی آب بودند. لچک ‏نداشت. موهاش بلند بود. پشت سرش ریخته بود. فرق باز کرده بود. پشت پایشان موج ‏می‌شکست. زن بافتنی به دست پشت گل‌ها نشسته بود. آقای صلاحی عینک به دست... ‏کنار تخت. ملافـ?‏ سفیدی تا چانـ?‏ زن را پوشانده بود. لچکش سیاه بود. زیر گلویش گره زده ‏بود. چند دسته‌گل. آقای صلاحی بود. پرستار تب‌گیر به دست می‌خندید، به عکاس، به ‏صلاحی حتماً. و باز زن بود که نشسته بود، یا خوابیده بود روی تخت با چشم‌های بسته. ‏خواب بود. و دیگر زن نبود. آقای صلاحی هم نبود. بسته‌ای دراز بود با روپوشی، چادر نمازی. ‏چادر نماز سیاه بود با خال‌های سفید، گل‌های سفیدی که از دور خال می‌زد. غروب ‏چهارشنبه شانزدهم مهر ماه یکهزار و سیصد و چهل و هشت به قلم شکسته، و در گوشـ?‏ ‏عکس نوشته شده بود. عکس‌های دیگری هم بود، دسته‌کرده لای آلبوم، و توی یک پاکت. یک ‏بسته هم گوشـ?‏ عکس بود. ‏