نی به عنوان تنها ساز رسمی بادی موسیقی ما، سازیست که قابلیت تولید دو نوع صدایکاملا متفاوت از هم را دارد.

میثم مهرافشان اسفند1388(سینا)

<**ادامه مطلب...**>.

  در سازهای بادی موسیقی کلاسیک معمولا برای تغییر رنگ صدایی از وسیله ای به نام سوردین استفاده میکنند که بنا به نظر آهنگساز از این وسیله برای بیان بهتر حالت اجرای یک قطعه استفاده میشود. سوردین وسیله ای است که در ساز قرار می دهند و باعث می شود صدای ساز به نحوی محسوس تغییر کند، به طوریکه اگر شنونده ای که با این وسیله و کاربرد آن آشنا نباشد، تصور می کند این صدا از سازجدیدی تولید می شود.
در سازهای ایرانی این وسیله تعریف نشده و این سازها با رنگ طبیعی خود اجرا میشوند که صرفا یک نوع صداست. مثلاً ساز تار دارای صدای مشخص و متمایز از سازهای دیگر است که نوازندگان این ساز صرفا با همان صدای مشخص به نوازندگی میپردازند و در ارکسترهای مختلف و در تکنوازیها شاهد صدای تعریف شده ی تار هستیم.
البته هر نوازنده ای بنا به خلاقیت خود به وسیله تغییر درتکنیک نوازندگی سعی میکند صدای ساز خود را کمی متفاوت نشان دهد. برای مثال میتوان به جابجا کردن زاویه و فرم مضراب توسط نوازنده ی تار اشاره کرد که در نهایت نیز تغییر بنیادی در صدای ساز به این طریق صورت نمی پذیرد. مثال دیگر را میشود در نوازندگی تار با ناخن زد که آن هم فقط یک رنگ صدایی خاص است و با تغییر در دو صدای نی کاملا متفاوت است.
صداهای شاخص نی دو نوع است. صدای اول یا همان بم که معمولا مردم صدای نی را در این فرم می شناسند. صدای دوم یا همان بم نرم است. این صدا بر اساس طبقه بندی ای که سابقا" به دلیل عدم وجود نت "سی" وجود نداشته و معمولا در گذشته "بم نرم" را جزو سه صدای اصلی (براساس طبقه بندی صدایی قدیم) قرار نمیدادند ولی با تغییراتی که در ساختمان نی از سالها پیش توسط دکتر حسین عمومی در نی بوجود آمده و نت "سی" به نی افزوده شده، باید صدای اوج و غیث را در امتداد بم نرم قرار دهیم. صدای بم صدایی است با حجم صوتی بالا نسبت به اصوات دیگر نی اعم از اینکه به صورت لبی نواخته شود یا دندانی.
امروزه هنرجوی نی، میبایست ابتدا با این صدا، نوازندگی را شروع کنند. چون هنگامی که هنرجو سعی در تولید صدا از نی می کند، صدایی دورگه از ساز خارج میشود که هم شامل صدای اول(بم) و هم شامل فواصل بالای صدای دوم (همان صدای اوج و غیث سابق) است. توضیح آنکه بر اساس طبقه بندی جدید، صدای "بم نرم" از چهار رجیستر صدایی تشکیل شده است: رجیستر اول، از نت "سی" (روی خط دوم حامل با کلید فا) شروع و تا "لا" (روی خط پنجم حامل با کلید فا) ادامه دارد. رجیستر دوم، یا همان صدای اوج سابق، از نت "سی" بالای خط حامل با کلید فا شروع و تا نت "لا" (بین خط دوم و سوم حامل با کلید سل) ادامه دارد.
رجیستر سوم، یا همان صدای غیث سابق، از نت "سل" (روی خط دوم حامل با کلید سل) شروع و تا نت "می" (بین خط چهارم و پنجم حامل با کلید سل) ادامه دارد. رجیستر چهارم، یا همان صدای پس غیث سابق، از نت "دو" (روی خط سوم حامل با کلید سل) و تا نت "فا " (روی آخرین خط حامل با کلید سل) ادامه دارد.
لازم به ذکر است که نی توانایی اجرای نت "سل" بالای خط حامل با کلید سل را هم دارد ولی بخاطر مشقاتی که اجرا کردن این نت دارد و نیز صدای نه چندان شفاف ، اکثر نوازندگان نی از اجرای این نت صرف نظر میکنند. برای اجرای این نت میبایست، خود ساز این قابلیت را داشته باشد که میزان هوا، زاویه دمیدن و فرم دهان و زبانی که مخصوص این نت است میباشد را تبدیل به صدا کند. (توضیحات بیشتر در رابطه با طریقه تولید صدای شفاف در رجیسترهای بالای صدای بم نرم در مقالات آتی داده خواهد شد.)
اگر در این حالت مربی او سعی کند صدای ساز هنرجو را به نحوی بسازد که صدای دوم تولید شود چند اشکال پیش میاید.
اول اینکه هنرجو در ابتدا نمیتواند بین رجیستر صدایی دوم و سوم بم نرم، تفاوتی را حس کند، مگر گوش موسیقایی او قوی باشد که اغلب اینگونه نیست و این باعث میشود بسا مدتی فرد سعی کرده، صدای دوم را از نی درآورد ولی درعمل صدای سوم یا حتی چهارم را تولید می کرده و خود متوجه این موضوع نبوده. زیرا در اوایل نوازندگی، فرد نفس خود را نمی تواند به خوبی کنترل کند و معمولا هوا را با فشار زیاد و نوسان بالا وارد نی میکند.

ولی درصدای بم به علت حجم زیاد این صدا، تبدیل رجیستر اول به رجیسترهای بعدی بم به نسبت بم نرم مشلکتر است و نیاز به فشار بیشتری برای دمیدن دارد،در این حالت نوازنده مبتدی بهتر میتواند روی صدای اول برای کنترل یکنواخت کردن دمیدن مانور دهد.
صدای بم نیز به مانند صدای بم نرم، از چهار رجیستر صدایی تشکیل شده و صرفا" رجیستر اول آن که همان صدای شاخص نی است قابل استفاده میشود و رجیستر های دیگر آن به دلیل نویز زیاد کار برد آنچنانی ندارد.
البته نت های ابتدایی رجیستر دوم به دلیل اینکه شباهت زیادی با صدای اصلی بم دارند، میتوان از آنها برای امتداد رجیستر اول بم تا یک اکتاو و نیم، یعنی از نت " سی" (روی خط دوم حامل با کلید فا) تا نت "فا" (بین خط اول و دوم روی کلید سل) استفاده کرد.
دوم فردی که ابتدای نوازندگی خود را با صدای بم شروع کرده به راحتی میتواند در ادامه صدای دوم را بسازد، زیرا پس از مدتی هنرجو کنترل دمیدن در نی را بدست آورده و به ترتیب و توالی نتهای محدوده ی صوتی بم آشنا شده و صدای دوم را نیز که از نظر ترتیب نتها همانند صدای بم است، با اندکی تمرین و بدون اینکه با فواصل دیگر ترکیب شود، میتواند اجرا کند.

صدای بم را در حالت نوازندگی دندانی نی باید صدای اصلی محسوب کرد، یعنی صدای پایه ای نی همان بم است و صداهای دیگر از مشتقات بم به حساب میایند. برای روشن شدن مطلب و اینکه بر چه اساس صدای اصلی نی، بم است میتوان صدای انسان را مثال زد.

صدای طبیعی و اصلی انسان همان صداییست که با آن صحبت میکنیم و حتی در محدوده طبیعی خود آواز می خوانیم. حال اگر سعی کنیم از حد صوتی خود فراتر رویم مجبور میشویم با اندکی تغییر در فرم و استیل صدایی، وارد صدای دیگری شویم که اصطاحاً صدای فالست(folse ) نامگذاری شده است. در نی نیز همین تغییرات را میتوان دید. اگر صدای بم را همانند صدای طبیعی انسان در نظر بگیریم، رجیسترهای دوم و سوم نی همان صداهای غیر طبیعی یا فالست می باشد.